ლამისყანაში მარიამ ჯამბაკურ-ორბელიანის სასახლის აივანზე ხის კონსტრუქციები გადატყდა.

ამის მიზეზად საძირკველში გაჩენილი ბზარები სახელდება.

სასახლის ხელმძღვანელის თქმით, იმ ფერდობზე, სადაც სასახლე დგას, ნიადაგმა დაიწია, კედლებს ბზარები გაუჩნდა და აივანმა ვერ გაძლო.

სასახლის დირექტორის სოფო ცუცუნაშვილის განცხადებით, საჭიროა სასახლის მთლიანი კომლექსის აღდგენა. კომპლექსში, შედის სასახლე, გალავანი, მარნები, სხვადასხვა სათავსოები.

ეს ადგილი მე-17 საუკუნუმდე ქსნის ერისთავებს ეკუთვნოდა. თორნიკე ერისთავმა თავისი ასული ნინო ერისთავი ივანე ორბელიანს მიათხოვა. მზითვად კი, ასულს ეს ადგილი მისცა.

ერისთავების ციხე-მამულში ივანე ორბელიანმა სასახლეც ააშენა.

ამ სასახლის ბოლო ბინადრები, სწორედ, მარიამ ჯამბაკურ-ორბელიანი და მისი მეუღლე, ალექსანდრე ჯამბაკურ-ორბელიანები იყვნენ.

ერთი გვარის მეუღლეები ერეკლე მეფის შთამომავლები იყვნენ ქალიშვილების ხაზით. მარიამ ჯამბაკურ-ორბელიანი ფემინისტურ საზოგადოებაში ერთერთ პირველ ქართველ ქალთა უფლებადამცველად ითვლება.

ლამისყანელი ქალების უფლებების დასაცავად მარიამს საინტერესო ისტორია პირველი რევოლუციის დროს, 1907 წელს გადახდა.

პირველი რევოლუციის კრახით დასრულებისას მეფის რუსეთის ჟანდარმერიამ ორი ეგზეკუცია სოფელში მოაწყო.

ოხრანკის წევრებმა, ტყეში გასული ,,ლამისყანელი ბიჭები" ხელთ ვერ იგდეს, თუმცა, მათი ცოლები სახლებიდან გამოიყვანეს, ფეხებზე გახადეს და დასაპატიმრებლად გაამზადეს.

სოფლის პედაგოგმა, გვარად ჯაბაურმა ეს ამბავი მარიამს აცნობა. მეფის ადიუდანტის ალექსანდრე ჯამბაკურ-ორბელიანის მეუღლემ მათი გადარჩენა გადაწყვიტა. სასწრაფოდ გაეშურა ეგზეკუციის ხელმძღვანელთან, ფეხზე თვითონაც გაიხადა და უთხრა: თუ უდანაშაულო ქალებს არ გაათავისუფლებ, მეც, ამათთან ერთად, წამოვალო.

,,ეს იმდენად გაუგონარი ამბავი იქნებოდა მეფისნაცვლის კარზე, რომ ოხრანკის ხელმძღვანელმა მაშინვე გაათავისუფლა ლამისყანელი ქალები. მარიამი მეფის ადიუდანტის მეუღლე იყო და მეფისნაცვლის კარზე დიდი სკანდალი მოხდებოდა" - გვიყვება ამ ამბავს სოფელ ლამისყანის ჯამბაკურ-ორბელიანების სასახლის ხელმძღვანელი სოფო ცუცუნაშვილი.

მარიამის ნივთები, წერილები და ფოტოები მუზეუმში შემონახულია. მას შვილები არ ჰყოლია და ძმის, ნიკოლოზ ჯამბაკურ-ორბელიანების შვილებს ზრდიდა. ნიკოლოზის ერთი ასული ივანე ჯავახიშვილის მეუღლე, ხოლო მეორისა - კიტა აბაშიძე იყო.

სასახლე თავადებს 1924 წლამდე ეკუთვნოდათ. შემდეგ, ბოლშევიკებმა ჩამოართვეს. რესტავრაცია 1970-იან წლებში ჩაუტარდა.

კასპის მუნიციპალიტეტის მუზეუმების გაერთიანების ხელმძღვანელი გივი მელაძე ამბობს, რომ სასახლის რეაბილიტაციის მიზნით, გეგმა და პროექტი შემუშავებულია. შესაბამის თანხას კი, დარწმუნებულია, რომ კულტურის სამინისტრო გამოყოფს.